محمد فضولی (به ترکی آذربایجانی: Məhəmməd Füzuli) یا ملا محمد بن سلیمان بغدادی[۵] (۱۴۸۳-۱۵۵۶) شاعر و ادیب ترک است.[۶] او را «بزرگترین شاعر ترکی آذربایجانی در سدهٔ دهم» می‌دانند.[۱] پدر وی ساکن حله در عراق امروزی بود و محمد فضولی در آن‌جا به‌دنیا آمد و در بغداد پرورش یافت از این روی، سه زبان ترکی،فارسی و عربی را به خوبی می‌دانست و به هر سه زبان شعر سروده‌است. او را یکی از پایه‌گذاران سبک هندی می‌دانند
دیوان ترکی فضولی تاکنون چند بار در ایران، ترکیه وآذربایجان منتشر شده است. دوان ترکی به تصحیح حمید آراسلی(باکو)، دیوان ترکی به تصحیح امین صدیقی(تهران-1374)، دیوان ترکی به تصحیح حسین محمدزاده صدیق(تهران) ودیوان ترکی تصحیح مژگان جونبور ودیگران.(استانبول)بهترین چاپ های علمی دیوان ترکی هستند.
- شاه و گدا.
- لیلی و مجنون.
- مثنوی بنگ و باده. . به شاه اسماعیل تقدیم شده است.
- روضه.
| ای خوش اول مست، کی بیلمز غمی-عالَم نه ایمیش، | نه چکر عالم اوچون غم، نه بیلر غم نه ایمیش | |
| بیر پری سیلسیله‌یی-عشقینه دوشدوم ناگه، | شیمدی بیلدیم سببی-خیلقت-آدم نه ایمیش. | |
| واعظ اوصافی-جهنم قلیر، ای اهل ورع! | وار اونون مجلسینه، بیل کی جهنم نه ایمیش! | |
| اوخو کؤکسومده ئوتوپ، قالمیش ایمیش پئیکانی، | آه بیلیدیم سببی-آهی-دمادم نه ایمیش! | |
| ای فضـولـی! مـزه‌یی-ساقی و صهبــا بیلـدیـن، | توبه قیل تا بیله‌سن، زَرق و ریا هم نه ایمیش! |
| مردم این دیار را با من | اثر شفقت و عنایت نیست | |
| یا در ین قوم نیست معرفتی | یا مرا هیچ قابلیت نیست[۸] |
| ای خوش اول مست، کی بیلمز غمی-عالَم نه ایمیش، | نه چکر عالم اوچون غم، نه بیلر غم نه ایمیش | |
| بیر پری سیلسیله‌یی-عشقینه دوشدوم ناگه، | شیمدی بیلدیم سببی-خیلقت-آدم نه ایمیش. | |
| واعظ اوصافی-جهنم قلیر، ای اهل ورع! | وار اونون مجلسینه، بیل کی جهنم نه ایمیش! | |
| اوخو کؤکسومده ئوتوپ، قالمیش ایمیش پئیکانی، | آه بیلیدیم سببی-آهی-دمادم نه ایمیش! | |
| ای فضـولـی! مـزه‌یی-ساقی و صهبــا بیلـدیـن، | توبه قیل تا بیله‌سن، زَرق و ریا هم نه ایمیش![۲۰] |
| خرم آن‌کس که نداند غم عالم چه بوَد | غم دنیا نشناسد، نه که خود غم چه بوَد | |
| ناگهان بندی زنجیر نگاری شده‌ام | حال دانم سبب خلقت آدم چه بود | |
| گفت واعظ همه اوصاف جهنم، زاهد! | باش در مجلس او، بین که جهنم چه بود | |
| تیر بر دل بزد و مانده بجا پیکانش | آه، دانم سبب آه دمادم چه بود | |
| ای فضولی مزه باده ساقی دانی | چو کنی توبه بدانی که ریا هم چه بود |
حذر قیل آه اودوندان، جؤورونو عشّاقه آز ائیله
خس و خاشاکی یاخما، شعله سین دن احتراز ائیله
صنملر سجده سیدیر بیزده طاعت، تانری چون، زاهید
کیمی گؤرسن سن اؤز دینین ده تکلیف نماز ائیله
حقیقت خطّینی یازماق دیلرسن لوح ذاتینده؟
خطین گلرخلرین منظور توت، مشق مجاز ائیله
صنم لر سنگ دللردیر، ائشیتمزلر سؤزو زاهید
یئتر بیهوده من تک اونلارا عرض نیاز ائیله
سنین نازین گؤرنده، عقل قالماز حسبتاٌ لله
آمان وئر عاشق دیداره، بیر دم ترک ناز ائیله
یولوندا انتظار مقدمینله خاک اولان چوخدور
خرام ائت بیر قدم، من خاکساری سرفراز ائیله
فضولی! جانه تاپشیردین خیالین، ایندی رسواسان
سنه کیم دئیرکی هر نامحرمه، افشای راز ائیله
اول پریوش کیم ملاحت ملکینین سلطانیدر
حکم اونون حکمیدر فرمان اونون فرمانیدر
سوردی مجنون نوبتین ایندی منم رسوای عشق
دوغری دئرلر هر زمان بیر عاشقین دورانیدر
لحظه لحظه گونلوم اودوندان شررلردر چخان
قطره قطره گوز توکن سانمیش سرشگیم قانیدر
چاکلر جسمیمده تیغ عشقیدن عیب ائتمه یوز
کیم جنون گلزارینین بونلار گلی خندانیدر
ای فضولی اولدی کیم رحم ائده یار افغانینا؟
آغلا زار آنجاق کیم زار آغلاماق امکانیدر
******
جانیمین جوهری اول لعل گوهر باره فدا
عمرومون حاصلی اول شیوه رفتاره فدا
دردچکمیش باشیم اول خال سیاه قربانی
تاب گورموش تنیم اول طرّۀ طرّاره فدا
گوزلریمدن ساچیلان قطرۀ اشگیم گوهری
لبلریندن توکولن لولوی شهواره فدا
چاک سینمدن اولان قانلی جگرپاره لری
مست چشمینده اولان قانلی غمزۀ خونخواره فدا
پاره پاره دل مجروحی پریشانیمدن
سرکوینده اولان هر ایته بیر پاره فدا
جان و دل قیدینی چکمکدن ئوزوم قورتادیم
جانی جانانییه ائتدیم دلی دلداره فدا
ای فضولی نولا گر ساخلارایسم جانی عزیز
وقت اولارکیم اولا اول شوخی ستمکاره فدا
******
روزگاریم بولدی دوران فلکدن انقلاب
قان ایچینده ئولدوم ایاق چکدی بزمیمدن شراب
شعله آه یاندیردیم دیلی سر گشتیه
بیر اوداولدوم جیزگه نن جورمده اولمازمی کباب
لعلین ایله باده بحث ائتمیش ذهی گمراهلیق
اولدی واجب ائیلمک اول بی ادبدن اجتناب
وئرمه زاولدی یول وصاله پیچ زلفون آه کیم
رشته تدبیردن دوران کجرو آچدی تاب
اولمادی اول ماهه روشن یاندیقیم هجران گونی
یاندیقین شب تا سحر شمعین نه بیلیسین آفتاب
گوزکه پیکانین قاپوب گوگدن ساچار هریان سرشک
بیر صدفدر قطره بارانی ائیلر درّ ناب
اولدی ابر دودی آهیم پردۀ رخسار ماه
آه کیم آلماز جمالیندن هنوز اول مه نقاب
کسمه دی مندن سر کوینده آزارین قریب
ای فضولی جنت ایچره نئجه یوخ دئرلر عذاب
******
ای بیوفا که عادت اولوبدر جفا سنه
باالله جفادرـ اولما دئمک بی وفا سنه
گهه ناز و گهه کرشمه و شیوه در ایشین
جانین سئوونلر اولماسا ای آشینا سنه
مین جان اولایدی کاش منی دل شکسته ده
تا هر بیریله بیر گز اولایدیم فدا سنه
عشقینده مبتلا لیقیمی عیب ائدن سانیر
کیم اولماق اختیار ائله در مبتلا سنه
ای دل که هجره دویمایپ ایستر سن اول مهی
شکر ائد بو حاله یوخسا گلربیر بلا سنه
ای گل غمیندن اشگ رخ زردیم ائتدی آل
بیلیردی اولا صورت حالیم صبا سنه
دوشمه ز چو شاه قرب فضولی گدالره
اول شاهیدن التفات نه نسبت منه، سنه
******
قد انار العشقُ للعشّاقٍ منهاج الهدا
سالک راه حقیقت عشقه ائیلر اقتدا
عشق دیر اول نشئه ی کامل کیم آندان دیر مدام
مئیده تنویر حرارت، نئیده تاثیر صدا
وادی وحدت، حقیقتده، مقام عشق دیر
کیم مشخص اولماز اول وادیده سلطاندان گدا!
ائیله مز خلوت سرای سرّ وحدت محرمی
عاشقی معشوقدن، معشوقو عاشقدن جدا
ای کی اهل عشقه سؤیلرسن ملامت، ترکین ائت
سؤیله کیم، ممکون مودور تغییر تقدیر خدا؟
عشق کلکی چکدی خط، حرف وجود عاشقه
کیم اولا ثابت، حق اثباتینده نفی ماعدا!
ای فضولی انتها سیز ذؤوق بولدون عشقدن
بؤیله دیر هر ایش کی حق آدیله قیلسان ابتدا
******
سجده دیر هر یئرده بیر بت گورسه م آیینیم منیم
خواه کافر، خواه مومن توت، بو دور دینیم منیم
باغبان، شمشاد و نسرینین منه عرض ائتمه کیم
اول قد و رخسار دیر شمشاد و نسرینیم منیم
خاک درگاهین نظردن سورمه ای سیلاب اشک
قیلما ضایع سرمه ی چشم جهان بینیم منیم
اشک موجی گزدیرر هر یان تن خاشاکیمی
ممکن اولماز اشک تحریک ایله تسکینیم منیم
چاره اومدوم لعل شیرینین دن اشک تلخیمه
تلخ گفتارایله آلدین جان شیرینیم منیم
من ده ساکن اولدو درد عشق، مجنوندان کئچیب
اوندان آرتیق دیر مگر عشق ایچره تمکینیم منیم
ای «فضولی»، هر یئتن طعن ائیلر اولدو حالیمه
بو یئتر اهل ملامت ایچره تحسینیم منیم
******
ناله دن دیر نی کیمی آوازه ی عشقیم بلند
ناله ترکین قیلمارام نی تک کسیلسم بند- بند
قیل مدد ای بخت، یوخسا کام دل ممکن دئیل
بویله کیم اول دلربا بی درد دیر من دردمند
داغ لر دیر اودلو کوکسوم دن قاراسی قوپمامیش
یا ثبات عشق ایچون اود اوزره بیر نئچه سپند
آچیلیر کونلوم گهی کیم گریه ی تلخیم گوروب
آچار اول گلرخ تبسم بیرله لعل نوشخند
خاک راهیم دن منی قالدیرا بیلمز سایه تک
قیلسا گردون آفتابین هر شعاعین بیر کمند
"جام توت" دئییر ساقی گلچهره، زاهد ترک جام
ای کونول فکر ائیله گور کیم، هانسی دیر توتماغا پند
ای «فضولی»، صورت فقرین قبول دوست دور
هیچ درویشی، سنین تک گورمه دیم سلطان پسند
******
خوش اول زمان که حریم وصاله محرم ایدیم
نه مبتلائی بلا و نه مبتلا غم ایدیم
گذردیم ایتلرین ایچره فضائی کوینده
یئریم بهشت برین ایدی من بیر آدام لیدیم
همیشه سجده گهیم خاک آستانه ن ایدی
بو اعتبار ایله بیر سر بلند عالم ایدیم
گدای کوئین ایدیم بئیله ذلّتیم یوخ ایدی
سریر سلطنت قربده معظم ایدیم
زمان زمان اثر پرتوی جمالیندن
معالج دل پر درد و چشم پرنم ایدیم
زیاده غمزده یم هجر ایله خوش اول گونلر
که من بو غمزده لیکدن زیاده خرم ایدیم
فضولی اولماز ایمیش محنت و فراقه مفید
بو ذوق ذکر که بیردم یاره همدم ایدیم
******
